Fernando Pessoa - Poëzie elitair?

Bert Ernste

Blik op Portugal, februari 2010

Deze rubriek is wel eens elitair genoemd, omdat er ook wat zwaardere literatuur aan bod komt. Daar zit wel wat in. Je moet er van houden. Literatuur is een verworven smaak. Net als de smaak voor wijn, al is die gemakkelijker te verwerven dan die voor literatuur.

Zelf had ik dat altijd met poëzie. Tijdens mijn middelbare-schooltijd kon mijn leraar Nederlands de waarde van gedichten niet op mij overbrengen. Ik vond poëzie maar kunstmatig, geconstrueerd, te veel bedacht. Wie gaat er nu gedachten in rijm- en ritmeschema’s dwingen? Toch bleef Het kind en ik van Martinus Nijhof mij bij en toen ik dat vele jaren later herlas, wist ik weer waarom. Door de compacte vorm van het gedicht komt de gedachte extra scherp over. (In de Formosastraat in Leiden is het als ‘muurgedicht’ te vinden.) Toch ben ik nooit een echte liefhebber van poëzie geworden.

Pessoa
Als je dan in Portugal gaat wonen, word je onvermijdelijk geconfronteerd met de Lusíadas van Camões, het heldendicht over de Portugezen overzee, en met het verhaal van Fernando Pessoa (1888 - 1935), de gekwelde dichter, die verschillende namen aannam (meer dan twintig!) om uiting te geven aan de verschillende kanten van zijn persoonlijkheid. In Lissabon moet je aan de Terreiro do Paço (Praça de Comércio) even bij café Martinho da Arcada naar binnen, waar Pessoa vaak kwam. Voor café A Brasileira in de Chiado van Lissabon, waar Pessoa ook vaak te vinden was, zit de dichter aan een tafeltje, als standbeeld dan. Dan ga je toch een keer wat van zijn gedichten lezen en voorwaar, dat bevalt helemaal niet slecht. Een klein voorbeeld.

Goza
Bastar-te o pouco que és.
Melhor te acolhe a vil choupana dada
Que o palácio devido.

Geniet
Je kleinheid, groot genoeg.
Beter beschut je de gegeven hut
Dan het beloofd paleis.

Oftewel: geniet en wees tevreden met wat je bent en wat je hebt, ook als dat niet heel groots is. Een diepe waarheid in weinig woorden. Dan is poëzie toch wel erg mooi en helemaal niet geforceerd.

August Willemsen
Dank zij de inmiddels overleden August Willemsen is Pessoa’s poëzie ook toegankelijk in Nederlandse vertaling met de Portugese tekst ernaast. Hoewel het natuurlijk een kwestie van smaak blijft, raad ik Fernando Pessoa, vertaling August Willemsen, Gedichten van harte aan.

Over elitair gesproken, Fernando Pessoa, het ik als vreemde, een essay met schrijversprenten van August Willemsen vond ik een voorbeeld van literatuurwetenschap, die veel te veel achteraf probeert te verklaren. Hinein interpretieren noemden we dat vroeger in goed Nederlands. Het boekje bevat beslist interessante stukken over de vele persoonlijkheden van Pessoa, over de literaire traditie waarin hij werkte, of waaraan hij zich juist wilde ontworstelen, maar er waren ook hele stukken dat ik dacht: “het zal wel, fantasie van de literatuurwetenschappers”, die een eigen, elitaire, wereld crëren.

Proza
Van Pessoa’s proza is Lissabon, wat de toerist moet zien een aanrader. Zoals de titel zegt een boekje over Lissabon. Pas rond 1990 verschenen, op basis van papieren uit Pessoa’s nalatenschap, maar al vóór 1935 geschreven. Zeer leesbaar en toch net even beter dan een ‘gewoon’ reisgidsje. Tenzij je concrete en actuele informatie zoekt over logies, eten, prijzen, openbaar vervoer en dergelijke natuurlijk. Maar over de sfeer van de stad en haar bezienswaardigheden de moeite waard.

Toegift: poëzie in de metro van São Paulo
In de metro van São Paulo vind je ook poëzie aan de muur, waaronder diverse gedichten van Pessoa. Op bijgaande foto een gedicht van de Braziliaanse dichter Oswald de Andrade over de fout van de Portugees:

Erro de português
Quando o português chegou
Debaixo de uma bruta chuva
Vestiu o ídio
Que pena!
Fosse uma manhã de sol
O índio tinha despido
O português

Fout van de Portugees
Toen de Portugees aankwam
Onder een zware regenbui
Kleedde hij de indiaan
Wat jammer!
Was het een zonnige morgen geweest
Had de indiaan
De Portugees uitgekleed

Soms is poëzie helemaal niet elitair. Mar português van Pessoa in de metro van São Paulo

Fernando Pessoa, vertaling August Willemsen, Gedichten
August Willemsen, Fernando Pessoa, het ik als vreemde, een essay met schrijversprenten
Fernando Pessoa, Lissabon, wat de toerist moet zien

Meer boeken Portugal | Meer Portugal | Index artikelen | Contact