Calabar, verrader of idealist?

Bert Ernste

April 2008

‘Calabar’ is in het (Braziliaanse) Portugees een scheldwoord voor overlopers en verraders. Overigens alleen in intellectuele kringen. Was Calabar dus een verrader? Niet voor iedereen.

Overgelopen naar de Hollanders
Domingos Fernandes Calabar leefde van 1600 tot 1635 en was officier in het Portugees-Braziliaanse leger. Calabar liep over naar de vijand, het invasieleger van de Nederlandse West-Indische Compagnie (WIC), die bezig was Brazilië te veroveren. De WIC gebruikte het feit dat Portugal was bezet door Spanje (waarmee Holland was verwikkeld in de tachtigjarige oorlog), als excuus om de Portugese, nu dus Spaanse kolonies in onder meer Angola en Brazilië aan te vallen. (Bron portret Calabar.)

Calabar was daarbij een grote hulp voor de Hollanders en hielp bij de verovering van meer dan tweeduizend kilometer Braziliaanse kust. Dat legde de basis voor de bloei van Nederlands Brazilië onder gouverneur graaf Johan Maurits van Nassau-Siegen.

Gevierendeeld en onthoofd
Calabar maakte dat niet meer mee, want hij werd door de Portugezen gepakt, toen deze Porto Calvo tijdelijk heroverden. Zijn lijk werd gevierendeeld en onthoofd en de Portugezen hingen de stukken in de bomen als afschrikwekkend voorbeeld. Na de herovering van Porto Calvo gaven de Hollanders hem een plechtige protestantse uitvaart. Calabars stoffelijke resten liggen nog steeds in de kerk van Porto Calvo, nu de kathedraal van Nossa Senhora da Apresentação. In Porto Calvo wordt Calabar als een held gezien.

Er zijn in de loop der tijd meer mensen geweest, die het ‘verraad’ van Calabar in een nieuw licht wilden zetten. In de negentiende eeuw schreef de Braziliaanse dichter José Bonifácio over Calabar:

O nee, hij heeft zich niet verkocht, nee!
Hij was een slaaf
Van het Portugese juk
Hij zon op wraak
Opende zijn ziel voor de ambities van de dappere

In 1973 schreef zanger-componist-schrijver Chico de Buarque de Holanda samen met de cineast Ruy Guerra het toneelstuk Calabar, o elogio de traição (Calabar, de lof van verraad). Het stuk werd door het militaire regime van Brazilië verboden. Die zag het als een verkapte kritiek op de junta. Recentelijk was het stuk te zien in São Paulo.

Motieven
Over de motieven van Calabar bestaat dus onenigheid. Zelf schrijft Calabar in een brief dat hij zijn diensten geheel om niet aan de Hollanders aanbiedt. “Het is mij niet te doen om een beloning noch om iets soortgelijks, maar om verbetering van mijn land, dat in het geheel geen vrijheid geniet, en met dezelfde eerlijkheid en hetzelfde vuur waarmee ik me heb ingezet voor uw vlag, zal ik me nu inzetten voor de vlag van de vrijheid van Brazilië, die nu de Nederlandse is; God is mijn getuige dat ik dit doe in mijn volle bewustzijn als patriot; als man heb ik het recht om mijn bloed te verspillen voor het ideaal van mijn keuze.”

Hoewel Calabar het waarschijnlijk nog niet kon weten, want Nederlands Brazilië was op dat moment nog een poel des verderfs met veel Hollandse hoeren, is Nederlands Brazilië voor velen nu een voorbeeld van verlicht koloniaal regime. Onder het bewind van graaf Johan Maurits van Nassau-Siegen (afbeelding rechts, bron Wikipedia) kwam er orde in de kolonie. Uniek voor die tijd was de godsdienstvrijheid, die er onder meer voor zorgde dat Recife de eerste synagoge van de nieuwe wereld kreeg. De indiaanse bondgenoten werden vrijgesteld van slavernij. Dat gold weer niet voor de Afrikaanse slaven, die nodig waren voor de suikerindustrie. Onder het bewind van graaf Johan Maurits werd er volop in slaven gehandeld. Maurits stelde verder een soort volksvertegenwoordiging in, waarin ook niet-Nederlanders rechten hadden. Voor die tijd bijzonder.

Uiteindelijk werd graaf Maurits teruggeroepen. Hij werd ervan verdacht een eigen keizerrijk te willen stichten en zijn affaires met de rijke dames waren een doorn in het oog van de calvinisten.

Bij de vrede van Münster in 1648 (einde Tachtigjarige Oorlog) trokken de Nederlanders hun claims op Nederlands Brazilië definitief in. Mauritsstad werd met de grond gelijk gemaakt. Veel bewoners trokken naar Nederland, de joodse gemeenschap naar Nieuw Amsterdam (later New York) of Suriname. Uiteindelijk duurde het Nederlandse bewind in Brazilië te kort (niet meer dan dertig jaar) om te kunnen zeggen dat Brazilië onder Nederlands bewind beter af zou zijn geweest. Al zijn er die dat wel denken. Carnavalsliedjes in Recife getuigen er van.

Bronnen:
René Zwaap Het verraad van Calabar Groene Amsterdammer 23 februari 2007
Charles R. Boxer De Nederlanders in Brazilië 1624 – 1654 Uitgeverij Atlas
José Antônio Gonsalves de Mello Tempo dos Flamengos Editora Massangana

Meer Brazilië | Meer opinie | Contact